هفدهم فروردین آغاز قيام مشروطهخواه مترقی، شیخ محمد خیابانی در تبريز
شیخ محمد خیابانی با وجودیکه از جوانی به فراگیری علوم دینی روی آورد اما پس از نهضت مشروطه، زندگی او وارد مرحله جدیدی شد و با تشکیل جمعیتی مبارز، در راه پیروزی مشروطه، گام‌های مهمی در تبریز برداشت.
وی در این میان روزنامه تجدد را منتشر کرد و خواهان اجرای قوانین مشروطه و احیای آن گردید. خیابانی سپس به رهبری فرقه دموکرات آذربایجان برگزیده شد و همگام با انتشار روزنامه تجدد، به کارهای سازنده دیگری در جهت پیشبرد اهداف و تأمین آسایش مردم دست زد.
همچنین نقش وی پس از محاصره تبریز در دوره استبداد صغیر بسیار حساس بود. پس از راه‌یابی شیخ محمد خیابانی و پنج تن از دوستانش به مجلس شورای ملی، وثوق الدوله، صدر اعظم قاجار تصمیم گرفت که شیخ را از سر راه خود بردارد.
لذا عده‌ای از صاحب منصبان نظامی را با افراد تعلیم دیده به تبریز فرستاد. با ورود متجاوزان به شهر تبریز، خیابانی بر ضد دولت قیام کرد و در کمتر از دو روز تمام ادارات شهر را به تصرف درآورد.
این پیروزی و نهضت خیابانی، بیش از پنج ماه ادامه داشت.
شیخ محمد خیابانی در حیاط ساختمان تجدد به ایراد نطق‌هایی می‌پرداخت و مردم با اشتیاق تمام، پای صحبتش می‌نشستند. این سخنان به زبان آذری بود و ترجمه فارسی‌اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ می‌شد. در این پنج ماه، خیابانی و جنبش او با خطرهای فراوانی مواجه بودند؛ اما آنها بر همه پیروز شدند و آتش توطئه‌ها را خاموش کردند.
شیخ محمد خیابانی در نهضت خویش بر ارشاد افکار عمومی و ارتقای میزان آگاهی آنان به منظور نیل به اهداف خویش تأکید داشت؛ به همین دلیل، در صدد تجهیز قوای مسلح خویش برای دفاع از نهضت برنیامد.
وی همچنین در جریان جنگ جهانی اول، در برابر فشار روس‌ها مقاومت نمود. عاقبت با ورود مخبرالسلطنه، والی جدید تبریز، این مبارز انقلابی، در ۲۱ شهریور ۱۲۹۹ ش برابر با ۲۹ ذیحجه ۱۳۳۸ ق توسط نیروهای دولتی بازداشت شد و اعدام گردید.
برخی از جملات قصار شیخ محمد خیابانی، گویای روحیه مترقی، سازنده و دموکرات اوست:
«اولین وسیله ترقی، داشتن روح تجدد است.
آذربایجان جزء لاینفک خاک ایران است.
ای ایران لایموت سرت را بلند دار و زنده و پاینده باش.
ایران را ایرانی باید آزاد کند.
لازمه شرافت یک ملت استقلال است.
آزادی مستلزم مساوات است: در برابر قانون همه برابریم.
آزادی عقیده در بالای سر هر سیاست حاکم است.
روح ملت فدای هیچ‌کس نیست، ارواح خادمین ملت باید فدای ملت شود.»
