۲۹ اردیبهشت كشته شدن یپرم خان ارمنی از رهبران مشروطه عناصر دستگیری، محاکمه و مجازات شيخ فضل اللَّه نوری
روز ۲۹ اردیبهشت ۱۲۹۱ یپرم داویدیان گانتاکتسی مشهور به یپرم خان ارمنی از انقلابیون و رهبران نظامی دوران مشروطه که در دوران استبداد صغیر و پس از آن در نبردهای متعددی علیه نیروهای مخالف مشروطه شرکت کرده بود، کشته شد.
یپرم در سال ۱۲۴۴ خورشیدی در یکی از توابع گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان امروزی) موسوم به «پورسوم» به دنیا آمد. او از جوانی وارد عرصه مبارزه و فعالیت علیه سیاست‌های ضد ارمنی امپراتوری عثمانی شد. وی در فاصله سال‌های ۱۲۶۶ تا ۱۲۶۸ شمسی عضو گروه فدائیان ارمنستان جوان بود.
چون دولت روسیه قصد دستگیری مخالفان را داشت، یپرم با گروهی از ارامنه قصد داشتند به خاک عثمانی پناهنده شود؛ اما به دست مرزداران روسیه گرفتار شد.
دادگاه روسیه تزاری یپرم و یارانش را به ۲۴ سال زندان با اعمال شاقه محکوم کرد و همگی را به یک اردوگاه کار اجباری به نام ساخالین در سیبری فرستاد.
یپرم پس از سه سال که در تبعید و زیر نظر بود، به اتفاق سه نفر از تبعیدشدگان از سیبری گریخت و از مرز روسیه گذشت و خود را به ژاپن رساند. وی پس از اقامتی کوتاه در ژاپن به سوی ایران به راه افتاد تا اهداف خود را پیگیری کند.
یپرم خان ارمنی در تبریز
او مدتی در شهر ارسباران و تبریز اقامت گزید و مشغول تبلیغ برای حزب «داشناک» شد. داشناک‌ها گروهی از ارمنیان بودند که برای استقلال ارمنستان می‌جنگیدند.
در سال ۱۲۷۹ خورشیدی یپرم از طرف «داشناک» برای تشکیل شاخه حزب در گیلان، راهی شد. وی در دوره حضورش در گیلان در اداره راه‌سازی مشغول به کار شد و سپس در رشت کوره آجرپزی راه انداخت و به آجرپزی روی آورد.
در این دوران بود که گروهی از قفقازیان و ارمنیان جنگجو به عنوان کارگر به رشت آمده و در آنجا مشغول به کار شدند. این کارگر‌ها بعد‌ها گروه مجاهدین فدایی ارمنی را شکل دادند که به رهبری یپرم خان ارمنی در سال ۱۲۸۸ شمسی همراه با سپهدار تنکابنی از رشت راهی تهران شدند.
استپان زوریان با لقب روستوم (رستم) تیگران-نیکول-دائی-از حزب داشناک دعوت ستارخان و باقرخان را برای همکاری و نبرد با استبداد پذیرفتند و در تبریز در محله امیرخیز به کمک آن ها شتافتند. رشادت و بی‌باکی ارمنیان، ستارخان را به تحسین واداشت.
ستارخان بارها به نزدیکان خود اظهار داشته بود که چقدر خوبست یک شهر دیگر ایران هم بر ضد دولت قیام کند تا محمدعلی شاه تمام نیروهای خود را بر سر تبریز فرود نیاورد. در همین موقع بود که آرزوی ستارخان با ایجاد کمیته‌‌ای سری در رشت که به احترام وی «کمیته ستار» نامیده شد، برآورده شد.
لغو امتیاز تنباکو ، سرآغاز جنبش‌های آزادی‌خواهی در ایران
- گفتیم اعدام نکنید! گفتند: دشمنید! با صدای شاملو تقدیم به محکومان خانه اصفهان – کلیپ
اعضاء این کمیته میرزا کوچک خان جنگلی، معزالسلطان، حسین آقا اسکندانی-میرزا محمد علی خان تربیت-حسین کسمائی-لیاخوف گرجی و عده‌ای دیگر از مردمان آزادیخواه گیلان بودند. پس از چندی کمیته های گیلان و برق نیز در گیلان تشکیل شد.
به درخواست ارمنیان رشت از طرف حزب داشناک تفلیس مقدار زیادی مهمات از طریق اردبیل و آستارا برای کمیته ستار رشت فرستاده شد و چهار گروه از ارمنیان و مسلمانان در رشت زیر نظر یپرم خان ارمنی به تمرینات نظامی پرداختند و پس از مدتی یپرم به (بار سلوم) رفت و پس از زیارت آرامگاه مادرش با ۴ قبضه ماوزر به رشت بازگشت و تمرینات نظامی را از سر گرفت.
تهیه سلاح برای کمیته‌های ستار و گیلان و برق
روز بعد همسرش آناهیتا به باکو عزیمت نمود و ۶ طپانچه ماوزر نیز خود آورد. بدین ترتیب کم کم کمیته‌های ستار و گیلان و برق با سلاح تجهیز شدند.
یپرم خان ارمنی داوطلب عضویت در کمیته ستار رشت شد و به دنبال او گروه زیادی از ارمنیان مبارز رشت نیز به عضویت کمیته ستار درآمدند. بدین ترتیب ارمنیان رسماً وارد نهضت مشروطه خواهی ایران گردیدند.
دسته یپرم معروف به دسته برقی بود؛ زیرا که همه اعمال آن ها به تبعیت از یپرم سریع و تند و همچون برق، فوری بود.
رشت به دست انقلابیون تصرف شد و از طرف انجمن ایالتی گیلان پیرم خان به ریاست شهربانی رشت انتخاب و سلطان داودخان (سرهنگ سیدداودخان میرداودی) معاون او گردید.
محمدعلی شاه سپاهیان خود را در قزوین مستقر کرد و یپرم که چنین دید با دسته خود به منجیل رفته و پس از جنگ مختصری با قوای استبداد، آنجا را گرفت و به طرف قزوین به راه افتاد. یپرم خان گفت: «وظیفه هر انقلابی پشت سر گذاشتن همه موانع است.»
دسته‌‌های دیگر نیز به دستور سپهدار تنکابنی از رشت حرکت کردند و با شتاب یکی بعد از دیگری به دسته یپرم خان پیوستند و بعد از پیکاری سخت با دولتیان، قزوین را متصرف شدند.
یپرم خان ارمنی و میرزا کوچک خان از قزوین با ستارخان و باقرخان از تبریز تماس گرفتند. انقلابیون آذربایجان که خسته و درمانده و در حال از هم پاشی بودند از تصرف قزوین به دست انقلابیون گیلان توانی دوباره گرفته و رمقی تازه یافتند و با مبادله اطلاعات، عملیات خود را با عملیات انقلابیون گیلان هماهنگ کردند.
سپهدار تنکابنی و یپرم خان و سردار محی به احترام اینکه انقلاب مشروطیت از تبریز شروع شده قرار می‌‌گذارند که حملات خود را به تهران به ستارخان در تبریز گزارش دهند.
یپرم خان ارمنی در صحنه‌های مختلف
به این ترتیب یپرم خان ارمنی در هر گوشه از ایران که به او و یارانش نیاز بود حاضر می‌شد و رویاروی مستبدان و طرفداران آن‌ها می‌ایستاد و می‌جنگید.
در جنگ دروازه قزوین تهران، لیاخوف روسی با تمامی تجهیزات جلوی انقلابیون ایستاد. در این نبرد نابرابر یپرم کاردانی و نبوغ نظامی و شجاعت بی‌نظیر خود را نشان داد، او از پشت سر (لیاخوف)، بیشتر از نیمی از تهران را دور زد و از دروازه بهجت‌آباد وارد تهران شد و یک‌سر به بهارستان و به مجلس شورا رفت و آنجا را تصرف نمود. و بدین ترتیب انقلابیون گیلانی تهران را فتح کردند.
پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه قاجار از سلطنت که یپرم خان ارمن نقشی اساسی در این پیروزی داشت، روزنامه‌ها، اخبار فتح و رشادت‌های یپرم خان ارمنی را منعکس کردند.
ریاست نظمیه(شهرداری) پایتخت
در این ایام هیات مدیره‌ای تشکیل شد و یپرم خان ارمنی را با دادن اختیاراتی نامحدود به ریاست شهربانی کل (نظمیه) پایتخت منصوب کرد.
در این سال یپرم که فرماندهی ۵۰ نفر از مجاهدان را به عهده داشت به همراه ۲۰۰ نفر بختیاری به سرکردگی جعفرقلی‌خان سردار بهادر، که بعدا ملقب به سردار اسعد شد، با کمک عده‌ای قزاق برای دفع یاغیان آذربایجان فرستاده شدند.
این درگیری با پیروزی یپرم خان ارمنی و همراهانش به پایان رسید تا رحیم‌خان سردار نصرت چلپیانلو که مهمترین سرکرده یاغیان بود به روسیه فرار کرده و پناهنده شود.
مخبرالسلطنه هدایت که در این هنگام والی آذربایجان بود، در کتاب خاطرات و خطرات می‌نویسد: «یپرم بیش از اندازه به خود می‌نازد و الحق رشید هم هست، با هفت‌تیر وارد سنگر شخص رشیدخان شده است و رحیم‌خان از ترس مسلسل فرار کرده است.»
محمدعلی شاه با اینکه از ایران گریخته بود، اما به تحریکات خود ادامه می‌داد. در سال ۱۲۹۰ شمسی هنگام بازگشت شاه مخلوع به ایران جنگ‌هایی میان قوای هوادار محمدعلی شاه و نیروهای دولتی (مشروطه‌خواهان) صورت گرفت.
پیروزی در جنگ امام‌زاده جعفر با ارشدالدوله سردار محمدعلی شاه مخلوع را تاریخ ایران بنام یپرم خان ارمنی به ثبت رسانیده است. بعد از این پیروزی بزرگ، یپرم خان ارمنی علاوه بر اینکه رئیس شهربانی کل کشور بود به فرماندهی کل قوای ایران منصوب شد…
شکست قوای طرفدار محمدعلی شاه توسط یپرم خان ارمنی
سرکرده نیروی دولتی يپرم خان اَرمني بود و توانست در نزدیکی ورامین قوای طرفدار محمدعلی شاه به فرماندهی ارشدالدوله را شکست دهد و خود او را هم دستگیر کند.
ارشدالدوله بلافاصله در دادگاهی صحرایی به مرگ محکوم شد و حکم وی نیز بدون کمترین درنگ به اجرا درآمد. اندکی پس از این ماجرا، که یپرم خان ارمنی با جنازه ارشدالدوله به تهران بازگشت، قوای دولتی برای دفع سالارالدوله به سمت غرب رهسپار شد. در این لشکرکشی نیز یپرم یکی از فرماندهان بود.
یپرم خان ارمنی از خدمت به مشروطه تا خیانت به آرمان مشروطه در واقعه پارک اتابک
واقعه پارک اتابک یک درگیری در ۲۹ اسفند سال ۱۲۸۸ شمسی در پارک اتابک تهران بود که منجر به کشته شدن ۳۰۰ نفر شد. در شب عید نوروز سال ۱۲۸۸شمسی (۱۳۲۸قمری) جمعیت زیادی از مردم و رجال شهر تهران از جمله یپرم خان ارمنی در ظاهر برای وداع با ستارخان و باقرخان که قصد بازگشت به تبریز داشتند جمع شدند.
هدف اصلی دولت مشروطه از تجلیل از ستارخان و باقرخان در واقع کنترل آذربایجان و خلع سلاح مجاهدین تبریز بود. دولت، محل باغ اتابک (محل فعلی سفارت روسیه) را به اسکان ستارخان و یارانش و کاخ عشرت‌آباد را به باقرخان و یارانش اختصاص داده بود و بدین ترتیب می‌خواست آنان را خلع سلاح کند.
بعدازظهر اول شعبان ۱۳۲۸ق قوای دولتی، که در مجموع ۳۰۰ نفر می‌شدند به فرماندهی یپرم خان ارمنی، یار قدیمی ستارخان در تبریز و رئیس نظمیه وقت، باغ اتابک را محاصره کردند و پس از چندبار فرستادن پیغام، هجوم نظامیان به باغ صورت گرفت و جنگ بین قوای دولتی و مجاهدین آغاز گشت.
در این جنگ، قوای دولتی از چند عراده توپ و ۶۰ مسلسل استفاده کردند و به فاصله ۴ ساعت ۳۰۰ نفر از افراد حاضر در باغ کشته شدند. ستارخان راه پشت بام را در پیش گرفت، اما در مسیر پله‌ها در یکی از راهروهای عمارت، تیری به پایش اصابت کرد و مجروح شد و قادر به حرکت نبود. اندکی بعد قوای دولتی او را دستگیر کردند و به منزل صمصام‌السلطنه بردند و خود و اتباعش ناچار به خلع سلاح شدند.
پایان یپرم خان
سرانجام در ۲۹ اردیبهشت‌ماه سال ۱۲۹۱ شمسی برابر با ۱۹۱۲ میلادی در جریان یکی از جنگ‌های دوران مشروطه، یپرم خان ارمنی و همراهانش به هنگام عزیمت از همدان به کرمانشاه، به قلعه شورجه که اهالی آن با سالارالدوله همراهی کرده بودند، یورش بردند که در میانه تیراندازی‌ها گلوله‌ای به یپرم اصابت کرد.
این چنین بود که یپرم خان ارمنی در حالی که ۴۸ سال سن داشت، جان باخت و بعد‌ها روشن شد که ضارب وی به نام «عبدالباقی» ارباب آن آبادی بوده است.
پیکر یپرم خان ارمنی را به تهران آوردند و طی مراسم باشکوهی در صحن کلیسای مریم مقدس تهران به خاک سپردند.
نیم‌تنه وی کار لیلیت تریان همچنان در صحن آن کلیسا باقی است و وسایل شخصی و لباس‌های این مبارز ارمنی نیز هم اکنون در موزه کلیسای وانک در جلفای اصفهان نگهداری می‌شود.
اینستاگرام ایران کارگر: https://www.instagram.com/iranworkers
به کانال تلگرام ایران کارگر بپیوندید https://t.me/IranKargar96
